Stefan Szolc-Rogoziński

---

Życiorys

Stefan Szolc-Rogoziński przyszedł na świat w Kaliszu, w rodzinie ewangelickiej, jako najstarszy z czterech synów Ludwika Scholtza (1832–1894), miejscowego przemysłowca, oraz Malwiny z Rogozińskich (1840–1877), która była córką znanego warszawskiego adwokata. Osoby z jego rodziny, jak Carl Scholtz (1799–1880) i Fryderyka (Fridericke, 1805–1864), córka przemysłowca Beniamina Repphana (1769–1831), spoczywają na ewangelickim cmentarzu w Kaliszu.

Pod wpływem matki, która miała polskie korzenie, rodzina Szolców z biegiem czasu podlegała procesowi polonizacji, chociaż język niemiecki pozostał językiem domowym. W tym języku widnieją napisy na nagrobkach jego dwóch braci, Emila i Teodora, którzy tragicznie zmarli. Najmłodszy z braci, Kazimierz, korespondował ze Stefanem po polsku, a on sam identyfikował się jako Polak. W chwili, gdy Stefan osiągnął pełnoletniość, spolonizował swoje nazwisko na „Szolc” oraz dodał panieńskie nazwisko matki.

W młodości Stefan uczył się w Kaliszu pod okiem lokalnych guwernerów. Nauka w niemieckim gimnazjum we Wrocławiu rozpoczęła się, gdy miał 12 lat, a tam nawiązał przyjaźń z Klemensem Tomczkiem. Znajomość języków obcych czyniła go poliglotą; biegle posługiwał się językami rosyjskim, niemieckim, francuskim oraz angielskim, a także dobrze znał włoski i hiszpański. W trakcie swojego pobytu w Afryce Zachodniej opanował kilka lokalnych języków.

W 1878 roku, wbrew woli ojca, zapisał się na rosyjską Akademię Marynarki Wojennej w Kronsztadzie. Po zdaniu egzaminu 29 kwietnia 1880 roku, uzyskał stopień oficerski i wkrótce wyruszył w swoją pierwszą podróż morską do Władywostoku na pokładzie żaglowca „Generał Admirał”. Była to pierwsza jego podróż dookoła świata, podczas której odwiedził Maroko i Algierię.

Po dotarciu do Paryża w maju 1881 roku, Stefan został przyjęty do Paryskiego Towarzystwa Geograficznego. W Neapolu opracowywał plany wyprawy do Kamerunu. Święta Bożego Narodzenia 1881 roku spędził w Kaliszu, starając się zdobyć fundusze od ojca, co nie przyniosło rezultatów. Użył środków odziedziczonych po matce, która zmarła w 1877 roku, aby rozpocząć poszukiwanie wsparcia finansowego. W Warszawie podjął akcję zbierania funduszy, ciesząc się wsparciem między innymi Filipa Sulimierskiego, redaktora „Wędrowca”, a także Henryka Sienkiewicza i Bolesława Prusa. Rogoziński propagował swoją ekspedycję jako misję narodową, mającą na celu uwydatnienie Polaków na arenie międzynarodowej.

Na początku wyprawy zakupił w Francji statek „Łucja Małgorzata” i 13 grudnia 1882 roku wyruszył z Hawru, pod biało-czerwoną flagą. Towarzyszyli mu geolog Klemens Tomczek oraz meteorolog Leopold Janikowski. U wybrzeży Kamerunu, w zatoce Ambas, nabył wyspę Mondoleh (za czarny tużurek, cylinder i trzy skrzynki dżinu), która stała się bazą wypadową dla jego badań. Scharakteryzował wybrzeże Kamerunu, dorzecze rzeki Mungo oraz odkrył jezioro Barombi Mbo (dawniej Jezioro Słoniowe). W 1882 roku założył polską kolonię w Kamerunie, jednak po przybyciu Niemców i Anglików w 1884 roku, postanowił oddać ją w ręce Brytyjczyków, a wkrótce potem kolonię przejęli Niemcy.

Wielką stratą była śmierć Klemensa Tomczka, która miała miejsce 20 maja 1884 roku. 12 grudnia tego samego roku Stefan zdobył szczyt Fako (dziś znany jako wulkan Kamerun o wysokości 4095 m n.p.m.). Nabył plantację na wyspie Fernando Po, lecz nie przyniosła ona oczekiwanych dochodów, co uniemożliwiło dalsze expedicje. W 1885 roku stał się członkiem Królewskiego Towarzystwa Geograficznego w Londynie.

Ożenił się 29 sierpnia 1888 roku z literatką Heleną Janiną Boguską, znaną pod pseudonimem „Hajota”. W latach 1892–1893 odbył podróż po Egipcie. Po powrocie w 1893 roku udał się do Paryża, mając nadzieję na kolejne wyprawy, jednak w wieku 35 lat zginął tragicznie, wpadłszy pod koła omnibusu. Czasopismo „Wędrowiec” opublikowało nekrolog, w którym przyjaciel z pierwszej wyprawy, Leopold Janikowski, mówił o nim w najwyższych superlatywach.

Stefan Szolc-Rogoziński znalazł swój ostatni spoczynek na paryskim cmentarzu Bagneux. Poczynając od najmłodszego brata Kazimierza, opiekę nad grobem sprawowała rodzina. Niestety współczesne czasy nie zachowały ani nagrobka, ani tablicy informującej o jego pochówku. W 2017 roku Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej podjęło działania mające na celu rekonstrukcję nagrobka, jednak Zarząd Cmentarzy Paryskich odmówił zgody na ten projekt.

4 października 2023 roku, z inicjatywy Fundacji Nowe Drzewo Życia przy wsparciu KPRM, prochy Stefana Szolc-Rogozińskiego sprowadzono z Paryża do Warszawy. Następnie, 10 października 2023 roku, doczesne szczątki wybitnego kaliskiego podróżnika, badacza Kamerunu, złożono na Cmentarzu Ewangelicko-Augsburskim w Kaliszu, w kaplicy Repphanów i Scholtzów, w której spoczywają również jego rodzice.

Rezultaty polskiej wyprawy badawczej do Afryki Zachodniej

Po zakończeniu swojej afrykańskiej podróży w 1893 roku, Stefan Rogoziński zajął się organizowaniem i katalogowaniem zebranych przez siebie zbiorów etnograficznych, które obejmowały 370 niezwykłych okazów pochodzących z Kamerunu, Gabonu oraz wyspy Fernando Po. Te pionierskie badania, będące częścią pierwszej polskiej wyprawy do Afryki Zachodniej, przyczyniły się również do zgromadzenia różnorodnych zbiorów przyrodniczych, antropologicznych oraz kartograficznych.

Wiele cennych eksponatów etnograficznych trafiło do Muzeum Etnograficznego w Krakowie, natomiast zbiory antropologiczne zostały przekazane krakowskiej Akademii Umiejętności. Należy podkreślić, że obecnie znaczna część obiektów z wyprawy badawczej Rogozińskiego znajduje się w posiadaniu krakowskiego muzeum.

Istnieją również przesłanki, że podróżnik mógł przekazać szereg zebranych eksponatów do Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie, co dodatkowo ilustruje jego zaangażowanie w popularyzację wiedzy o Afryce Zachodniej.

Po powrocie do Polski Rogoziński prowadził szereg odczytów zarówno w kraju, jak i za granicą, obejmujących m.in. Wielką Brytanię oraz Francję. Jego liczne wystąpienia miały na celu zwiększenie świadomości o Afryce Zachodniej, a także promocję badań tej dziedziny. Dokonania Rogozińskiego stały się fundamentem rozwoju polskiej afrykanistyki.

Ekspedycje śladami Stefana Szolca-Rogozińskiego

W styczniu 2016 roku odbyła się niezwykła wyprawa, której celem było podążanie śladami XIX-wiecznych polskich podróżników. W skład grupy weszli: Maciej Klósak, pomysłodawca i kierownik całego przedsięwzięcia, Dariusz Skonieczko, Władysław Rybiński oraz Tomasz Grzywaczewski, którzy byli członkami Expédition Africaine Rogoziński „Vivat Polonia 2016”. Podróżnicy wyruszyli na badania i wizyty do Kamerunu, obejmującego regiony Limbe, Kumby, Yaoundé oraz Foumban, jak również do Nigerii, w tym Kalabaru.

Podczas trwającej trzy tygodnie ekspedycji, uczestnicy mieli zaszczyt spotkać się z sułtanem Ibrahima Mbombo Njoyą XIX oraz królem Amou N’Doufou V, którego przodek, Amou N’Doufou II, ponad 130 lat temu gościł Rogozińskiego.

Jednym z najważniejszych wydarzeń ekspedycji było odsłonięcie tablicy pamiątkowej, która została ufundowana przez Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie, Miasto Kalisz, a także przez Adama Rybińskiego i Andrzeja de Virion, potomków rodziny Branickich. Wsparli oni finansowo Rogozińskiego w trakcie jego wyprawy do Kamerunu. Tablica, zaprojektowana przez uznanego artystę Bogdana Wajberga, zawisła w Limbe na ścianie pałacu Chief’a Ekoka Molindo, praprawnuka króla Akemy, od którego Rogoziński nabył część wyspy Mondoleh. To niezwykle symboliczne wydarzenie miało na celu oddanie hołdu Rogozińskiemu oraz jego towarzyszom.

Na terenie Kamerunu podróżnikom towarzyszyła delegacja z Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie, w składzie: Adam Czyżewski, Elżbieta Czyżewska oraz Mariusz Raniszewski.

Wyprawa „Vivat Polonia 2016” została uhonorowana przez amerykański The Explorers Club, który nadał jej Flagi. Projekt ten był kontynuacją wcześniejszej, autorskiej ekspedycji „Kamerun 2014”, w której brali udział Maciej Klósak, Dariusz Skonieczko, Agata Kosmalska i Julian Kernbach. Celem tej wcześniejszej wyprawy było dotarcie do miejsc związanych z postacią Rogozińskiego w Kamerunie, Gabonie oraz Gwinei Równikowej.

Upamiętnienie

Stefan Szolc-Rogoziński pozostawił po sobie trwały ślad w polskiej kulturze i przestrzeni miejskiej. W wielu miastach, takich jak Gliwice, Kraków, Poznań, Przemyśl, Świnoujście, Pruszcz Gdański, Warszawa oraz Wrocław, można znaleźć ulice noszące jego imię.

Kalisz wyróżnia się szczególnie – oprócz dedykowanej ulicy, przy Głównym Rynku znajduje się płaskorzeźba z jego wizerunkiem. Jest ona umieszczona obok portretów wybitnych postaci, takich jak Adam Asnyk, Marią Dąbrowską oraz Marii Konopnickiej.

W miastach i instytucjach, imię Stefana Szolca-Rogozińskiego nosi między innymi 62 Kaliska Drużyna Harcerzy Starszych „Brzoza”. Ponadto, w 1973 roku Poczta Polska wyemitowała znaczek o nominale 1,50 zł z jego podobizną w serii „Uczeni polscy” (numer katalogowy 2136).

Rada Miejska Kalisza ustanowiła rok 2017 rokiem Stefana Szolca-Rogozińskiego. W związku z tym zorganizowano szereg wydarzeń kulturalnych, które miały na celu upamiętnienie tego wybitnego podróżnika. Również Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej aktywnie uczestniczyło w tych obchodach, urządzając wystawę czasową pod tytułem: „Z Kalisza do Kamerunu”. Wystawa rozpoczęła swoją działalność 24 listopada 2017 roku, a jej zakończenie przewidziano na luty 2018. W celu przypomnienia jego postaci pod koniec 2017 roku, przy kaliskim Moście Kamiennym odsłonięto pomnik podróżnika, przedstawiający go w pozycji siedzącej na kamiennej ławeczce, wskazującego drogę do Kamerunu. Napis na podłodze głosi: „Stefan Szolc-Rogoziński. 1861–1896. Kaliski podróżnik. Badacz Kamerunu.”

W literaturze również odnaleźć można ślady jego działalności. Dwie powieści przygodowo-historyczne autorstwa Bolesława Mrówczyńskiego, „W poszukiwaniu tajemniczego Bajongu” (1955) oraz „Góra bogów” (1956), zawierają odniesienia do jego przygód.

W 2017 roku zadebiutował pierwszy komiks poświęcony tej postaci, zatytułowany „Stefan Szolc-Rogoziński – rejs ku przygodzie”, którego rysunki sporządził Adam Polkowski, a scenariusz napisali M. Klósak, A. Polkowski, Przemysław Kaczmarek oraz D. Skonieczko. Dodatkowo w 2018 roku, wydawnictwo „Szara Godzina” opublikowało powieść „Stefan Szolc-Rogoziński. Zapomniany odkrywca Czarnego Lądu” autorstwa M. Klósaka i D. Skonieczko.

W październiku 2023 roku szczątki Szolca-Rogozińskiego powróciły z Francji do Polski, a kaliszanin znalazł swoje miejsce spoczynku w grobie rodzin Repphanów i Scholtzów, gdzie znajdują się również prochy jego rodziców.

Publikacje

Stefan Szolc-Rogoziński, znany z licznych osiągnięć w dziedzinie żeglugi i etnografii, pozostawił po sobie ważne i cenione publikacje, które do dziś są analizowane przez badaczy. Wśród jego najistotniejszych prac wymienia się:

• Żegluga wzdłuż brzegów zachodniej Afryki, wydana w 1886 roku, ponownie wydana w 2011 roku,
• Pod równikiem (odczyty), opublikowane w 1886 roku, z wznowieniem w 2013 roku,
• Rysy charakterystyczne murzyńskiego narzecza „bakwiri” używanego w górach kameruńskich, która ukazała się w Krakowie w 1887 roku.

---

Oceń: Stefan Szolc-Rogoziński

---